Tradycje Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Tradycje Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika sięgają 1797 roku. Wybitny malarz-klasycysta, ukształtowany w Rzymie stypendysta króla Stanisława Augusta, Franciszek Smuglewicz, który prowadził w Warszawie prywatną szkołę malarstwa, został wówczas profesorem Uniwersytetu Wileńskiego, tworząc Katedrę Rysunków (i Malarstwa). W 1803 roku profesorem rzeźby został André Le Brun, z pochodzenia Francuz, dawny pierwszy rzeźbiarz nadworny Stanisława Augusta, kierownik pracowni tzw. Skulptorni, związanej z nadworną szkołą, kształcącą artystów, prowadzoną przez Marcelego Bacciarellego. W ten sposób „wileńska szkoła artystyczna” miała swoje źródło w mecenacie i polityce artystycznej ostatniego władcy dawnej Rzeczypospolitej. Opracowany przez Smuglewicza program studiów artystycznych przejęty został przez Uniwersytety Warszawskie i Krakowski, obowiązując aż do reformy Juliana Fałata w krakowskiej Szkole (Akademii) Sztuk Pięknych w 1895 roku. Po rozbiorach Wilno stało się głównym ośrodkiem polskiej nauki, kultury i sztuki, a uniwersytet po paryskim – drugim pod względem wielkości w Europie. Założenie katedr artystycznych w ramach uniwersytetu było w Europie decyzją bez precedensu, bowiem w innych ośrodkach w celu kształcenia artystów zakładano akademie sztuk pięknych. W Wilnie wiązał się z tym inny poziom wykształcenia, skoro katedry sztuki wchodziły w skład Wydziału Literatury i Sztuk Wyzwolonych. Wspomniani artyści po raz pierwszy w Europie otrzymywali tytuły profesorskie, ich uczniowie i współpracownicy kończyli studia z tytułem magistra nauk wyzwolonych, a potem sztuk pięknych (jako pierwszy w 1800 roku uzyskał stopień malarz Jan Rustem). Zdobywano też stopień kandydata sztuk pięknych (pierwszy – malarz, scenograf Józef Hilary Głowacki w 1812). Prowadzono zajęcia z rysunku i malarstwa (prof. Smuglewicz, prof. Rustem, Wincenty Smokowski), rzeźby (prof. Le Brun, Kazimierz Jelski), grafiki (prof. Saunders, Gottlieb Kisling, Friedrich Lehmann, Maciej Przybylski, Wincenty Sławecki); zajmowano się zagadnieniami konserwacji dzieł sztuki (Jelski). Choć historię sztuki wcześniej wykładał Domenic Fiorillo na Uniwersytecie w Getyndze (od lat 80. XVIII wieku), to jako pierwszy w Europie nominację na profesora zwyczajnego „literatury sztuk pięknych” (i sztycharstwa) otrzymał w Wilnie Joseph Saunders, z pochodzenia Anglik, który po śmierci profesorów-założycieli, objął stanowisko kierownika Oddziału Sztuk Pięknych, wygłaszając po francusku wykład „O wpływie i użytku sztuk naśladowczych” w 1810 roku. Był autorem pierwszej pracy z historii sztuki polskiej – o malarzu Szymonie Czechowiczu (1815). Jego uczeń malarz Wincenty Smokowski w 1817 roku przedstawił pierwszą pracę magisterską z historii sztuki.
W Wilnie prof. Smuglewicz stworzył podwaliny polskiego malarstwa narodowego. Jego podbudowę ideową o wyraźnych sformułowaniach zapowiadających romantyzm zawdzięczamy prof. Saundersowi, którego wykłady słuchał także Adam Mickiewicz i przyszli młodzi romantyczni literaci. Ten typ patriotycznej twórczości znajdujemy w obrazach wybitnych wychowanków „szkoły wileńskiej”, która ewoluowała od klasycyzmu do romantyzmu: późniejszego profesora i ostatniego kierownika szkoły Jana Rustema, Józefa Oleszkiewicza, przyjaciela Mickiewicza Walentego Wańkowicza i Kanuta Rusieckiego, najwybitniejszego obok Piotra Michałowskiego polskiego romantyka, który jako stypendysta i jeden z przywódców polskiej kolonii w Rzymie w latach 20. stworzył narodowy program sztuki romantycznej.
Po upadku powstania listopadowego, w 1832 roku, Uniwersytet Wileński został zlikwidowany. Nauczaniem sztuki zajęli się wychowankowie uniwersytetu – nauczyciele rysunku w szkołach średnich, w tym Kanuty Rusiecki. Próbowano założyć szkoły artystyczne: w 1844 roku Szkołę Rzeźby przez Kazimierza Jelskiego i w 1856 Szkołę Sztuk Pięknych przez Rusieckiego, Jelskiego i malarza Wincentego Dmochowskiego. Gdy upadło powstanie styczniowe władze rosyjskie w celach rusyfikacji założyły w 1864 roku Szkołę Rysunkową, której kierownikiem został malarz Iwan Trutniew. Wbrew programowi szkoła nosiła liberalny charakter, a jej kierownik został zaakceptowany przez społeczeństwo Wilna. Odegrała analogiczną rolę jak warszawska Klasa Rysunkowa, kierowana przez Wojciecha Gersona. W szkole wykładali dobrze wykształceni Rosjanie (malarze Iwan Rybakow, Nikołaj Siergiejew-Korobow) i Polacy (rzeźbiarz Bolesław Bałzukiewicz, malarz Stanisław Jarocki). Uczniami tej szkoły, działającej do 1915 roku byli wybitni malarze Chaim Soutine, Lasar Segall, Bolesław Buyko, Witold Kajruksztis) i rzeźbiarz Jacques Lipchitz. Na początku XX wieku życie artystyczne w Wilnie skupiało się wokół wybitnego malarza Ferdynanda Ruszczyca.
W 1919 roku, po odzyskaniu niepodległości, reaktywowano Uniwersytet, który przybrał imię króla Stefana Batorego. Ruszczyc został twórcą i dziekanem Wydziału Sztuk Pięknych. Obok Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i Warszawie, był on jednym z trzech artystycznych ośrodków akademickich w Polsce i przez pierwsze dziesięciolecie jedynym, który dawał stopień magistra. Specyfika wydziału, która odróżniała go od pozostałych uczelni, wynikała z ze zwiększonego zakresu przedmiotów teoretycznych i z uwzględnienia w toku studiów zagadnień konserwacji zabytków. Kształcono w zakresie malarstwa, grafiki, rzeźby, sztuki stosowanej i przejściowo architektury. Wydział posiadał kilka pracowni: malarstwa pejzażowego (prof. Ruszczy, potem Aleksander Szturman, od 1936 – prof. Bronisław Jamont), portretowego (prof. Benedykt Kubicki), dekoracyjnego (prof. Zbigniew Pronaszko, od 1925 – Ludomir Slendziński), rzeźby (Bolesław Bałzukiewicz, od 1936 – prof. Henryk Kuna, Słanisław Horno-Popławski), sztuki stosowanej (Mieczysław Kotarbiński, potem Stanisław Matusiak). Stopniowo do grona wykładowców dochodzili: prof. Stefan Narębski, doc. Tymon Niesiołowski, doc. Jerzy Hoppen i doc. Kazimierz Kwiatkowski. Wykłady z historii sztuki i estetyki prowadzili: prof. Władysław Tatarkiewicz, dr Jerzy Remer, prof. Rajmund Gostkowski, prof. Tadeusz Szydłowski, prof. Marian Morelowski, dr Stanisław Lorenz i dr Piotr Bohdziewicz. Od 1922 roku organizowano wystawy sprawozdawcze prac studentów. Uczelnia przygotowywała studentów do zawodu dyplomowanego artysty malarza i rzeźbiarza oraz nauczyciele rysunków w szkołach średnich.
Profesorowie i wykładowcy Wydziału Sztuk Pięknych byli wytrawnymi pedagogami i znanymi artystami, reprezentującymi dość szeroki wachlarz tendencji artystycznych od realizmu (Kubicki), impresjonizmu i postimpresjonizmu (Szturman), formizmu i ekspresjonizmu (Pronaszko, Matusiak) oraz koloryzmu (Niesiołowski). Brak było przedstawicieli awangardy. Nadawało to wydziałowi nieco konserwatywny charakter. Szybko jednak utrwaliła się pewne generalna formuła twórczości, wnosząca do polskiej sztuki przedwojennej specyficzny, odrębny ton, dzięki któremu uniwersytecki krąg malarzy i grafików zaczęto określać mianem „szkoły wileńskiej”. Nazwą tą nawiązywano do tradycji „szkoły wileńskiej” z I połowy XIX wieku, dopatrując się związków z panującymi w niej tendencjami klasycystycznymi (Slendzinski, Hoppen), bądź romantycznymi (Jamontt).
W 1939 roku po wkroczeniu wojsk radzieckich, a następnie przekazaniu Wilno Litwie, uniwersytet został zamknięty z datą 15 grudnia. Natychmiast został utworzony tajny uniwersytet. Jesienią 1940 roku w miejsce Wydziału Sztuk Pięknych została utworzona litewska Akademia Sztuki. Po zajęciu okupowanego przez Niemców Wilna przez Armię Radziecką i zawarciu 22 września 1944 roku układu o repatriacji pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a rządem Litewskiej SRR nastąpiły masowe wyjazdy do Polski. Część wykładowców wydziału z Niesiołowskim, Jamonttem, Hoppenem i Narębskim przeniosło się do Torunia, odtwarzając Wydział Sztuk Pięknych na nowo utworzonym 24 sierpnia 1945 roku Uniwersytecie Mikołaja Kopernika.
Wydział Stuk Pięknych uzyskał samodzielność w styczniu 1946 roku. Jego struktura organizacyjna nawiązywała do przedwojennej wileńskiej. Pierwszym dziekanem został prof. Jamontt. Składał się on z katedr: Malarstwa Sztalugowego (prof. Niesiołowski), Malarstwa Pejzażowego (prof. Jamontt), Malarstwa Dekoracyjnego (prof. Jan Wodyński), Grafiki (prof. Hoppen), Rzeźby (prof. Kuna, potem prof. Horno-Popławski), Projektowania Wnętrz (prof. Narębski), Witrażownictwa przemianowaną na Rysunku (prof. Konrad Dargiewicz), Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa (prof. Remer). Podobnie jak w okresie międzywojennym unikalne było włączenie uczelni artystycznej w skład uniwersytetu. Gdy w latach 50. władze usiłowały zamknąć wydział w związku z organizacją wyższych szkół artystycznych m.in. w Gdańsku czy Łodzi, ukształtowana przed wojną specyfika wydziału łącząca sztukę z nauką stworzyła szansę obrony. W 1952 roku w strukturze wydziały wyodrębniono Studium Artystyczno-Dydaktyczne oraz Studium Konserwatorstwa i Muzealnictwa, które zostały przemianowane w 1969 roku na: Instytut Artystyczny i Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa. Ten podział utrzymał się do dziś. Absolwenci kierunków artystycznych i konserwacji zabytków otrzymują stopień magistra sztuki, zaś ochrony dóbr kultury i krytyki artystycznej – stopień magistra nauk o sztuce. Wydział posiada uprawnienia do nadawania stopni doktora i doktora habilitowanego sztuki i nauk o sztuce we wszystkich zakresach merytorycznej działalności.
Jerzy Malinowski